Het hart van het dorp

Gevangenismuseum 

In 1823 werd het Tweede Gesticht net als het Eerste en het Derde gebouwd in de vorm van een carré van 145 bij 145 meter. Aan de buitenkant woonde het personeel. Ook waren er eenkamerwoningen van kolonistengezinnen die zich voorbeeldig gedragen hadden. Aan de binnenkant lagen onder andere de zalen van de kolonisten en de weeskinderen. In het complex woonden destijds maar liefst 1200 personen. Toen in 1901 de Rijkswerkinrichting Esserheem de functie overnam, kwam het oude gesticht als ‘de Arbeid’ in gebruik. Sinds mei 2005 is er het Gevangenismuseum gevestigd.

Bitter en Zoet

In het Hospitaalcomplex, dat net als de meeste gebouwen in Veenhuizen ontworpen is door architect W.C. Metzelaar, waren vroeger onder andere de ziekenzalen van de verpleegden ondergebracht. ‘Vertrouw op God’ was de in dat verband veelzeggende gevelspreuk. De dokterswoning moest het met ‘Toewijding’ doen, terwijl de apotheek het motto ‘Bitter en Zoet‘ meekreeg. Dat laatste is ook de naam van het hotel-restaurant dat tegenwoordig in een deel van het grote Hospitaalcomplex gevestigd is.

Klein Soestdijk

Nadat Veenhuizen eigendom van het rijk geworden was, werd kort daarna aan de Kolonievaart een dienstwoning voor de nieuwe hoofddirecteur gebouwd. In 1859 begon de bouw van een royaal witgepleisterd woonhuis. Het statige pand kreeg symmetrische oprijlanen om de dienstkoets tot voor de voordeur te kunnen laten rijden. In de linkervleugel waren het koetshuis en de paardenstal ondergebracht. De tuin van de hoofddirecteur liep aan de overkant van de Kolonievaart nog een stukje door. In Veenhuizen kreeg de royale directeurswoning al snel de bijnaam Klein Soestdijk. Sinds 2008 is Stichting Het Drentse Landschap eigenaar van het pand. Klein Soestdijk is inmiddels ingrijpend gerestaureerd.

Synagoge (kantoor Hoofdweg 120)

Na lang aandringen vanuit de Joodse gemeenschap kreeg Veenhuizen een synagoge. Opperrabijn Hetzveld wijdde in 1839 deze ‘Israëlische Kerk’ in. Een halve eeuw later kwam er een eind aan de functie van het gebouw als synagoge. Het beleid van Justitie was inmiddels dat er geen verpleegden met de joodse godsdienst naar Veenhuizen meer gestuurd werden vanwege de ‘bewerkelijke’ leef- en eetregels die deze godsdienst mee zich meebracht. De synagoge werd in 1893 als kantoor ingericht. Aan de ronde bogen boven de ramen is nog iets van de oorspronkelijke functie van het gebouw af te lezen.

Koepelkerk

De achtkantige Hervormde kerk werd gebouwd door de aannemer Harm Wind die ook de drie gestichten gebouwd had. Rudolphina Wilhelmina van den Bosch, de vrouw van generaal Van den Bosch, legde in 1825 de eerste steen voor het kerkgebouw. De kerk is naar de mode van die tijd in neoclassicistische stijl gebouwd. De koepelkerk van Smilde zou als voorbeeld gediend hebben. Opmerkelijk detail zijn de twee urinoirs naast de kerk. Hier maakten de verpleegden een plasstop voor ze in de voor hen bestemde kerkbanken plaatsnamen. Het verhaal wil dat het ontwerp voor de witgepleisterde voormalige kosterswoning bij de kerk zou zijn ingegeven door de kolonistenwoningen van de Maatschappij van Weldadigheid in Frederiksoord.

Katholieke kerk

De zondagse kerkgang was voor de kolonisten verplicht. Dus werd er bij de komst van de Maatschappij van Weldadigheid naar Veenhuizen niet alleen een hervormde kerk, maar ook een katholiek godshuis gebouwd. Het was de eerste nieuwe katholieke kerk in Drenthe na de Reformatie. De kerk werd gewijd aan de vader der wezen, de heilige Hiëronymus Aemilianus. Door de groei van het aantal verpleegden was de kerk aan het eind van de negentiende eeuw te klein. Architect Metzelaar ontwierp in 1891 een nieuwe Aemilianuskerk in neogotische stijl met plaats voor maar liefst 800 verpleegden. In het oude kerkje ten noorden van het nieuwe kerk werd een school gehuisvest.